با پیروزی انقلاب اسلامی، نهادهای گوناگونی یکی پس از دیگری شکل گرفت، اما فرهنگ حاکم بر نهادهای جامعه به ویژه نهادهایی، همچون آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها، اجازه نمی‌داد، در کوتاه مدت، بتوان تحولات لازم را در آنها به وجود آورد؛ از این رو جو حاکم بر دانشگاه‌ها، باعث شد، این نهاد مدتی تعطیل شود. پس از تعطیلی دانشگاه‌ها، امام خمینی(ره) به منظور ساماندهی امور فرهنگی در مدارس و دانشگاه‌ها، دستور تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی را صادر کرد. سال ۱۳۶۰ بود که با بازگشایی دانشگاه‌ها، فعالیت ستاد انقلاب فرهنگی ادامه یافت، اما ضرورت توسعه و تعمیق فعالیت این ستاد، ایجاب می‌کرد که شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان یک نهاد سیاست‌گذار کلان و فرابخشی تشکیل شود؛ از این رو ۱۹ آذرماه ۱۳۶۳ در دومین ترمیم ستاد انقلاب فرهنگی، شورای عالی انقلاب فرهنگی با ترکیب جدید شکل گرفت.

امروز ۴۰ سال از تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌گذرد و طی این سال‌ها اقدامات مهمی در حوزه سیاستگذاری ذیل چهار ستاد علم و فناوری، تعلیم و تربیت، فرهنگی اجتماعی و خانواده و زن انجام از سوی این شور انجام شده است. نگاهی به مسیر طی شده و بررسی نقاط ضعف و قوت می‌تواند به این شورا در پیمودن مسیر آینده کمک کند 

در گزارش پیش رو به مصاحبه با حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حجت‌الاسلام سیدسعیدرضا عاملی، عضو حقیقی شورا و فهیمه فرهمندپور، دبیر ستاد خانواده و زنان شورای عالی انقلاب فرهنگی نشسته‌ایم تا ارزیابی آنها نسبت به اقدامات انجام شده و همچنین چشم‌انداز و استراتژی این شورا پس از چهل سالگی را جویا شویم.

حجت‌الاسلام سیدسعیدرضا عاملی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی درباره اقدامات این شورا طی چهار دهه گذشته گفت: شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۶۳ در کشورمان، در امتداد ستاد انقلاب فرهنگی و به همت امام خمینی(ره) و معماری رهبر معظم انقلاب، تأسیس شد. نگاهی که در آغاز تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی وجود داشت، این بود که هم علم کشور را قدرتمند کنند و هم این علم را در زیست بوم فرهنگ اسلامی تقویت کنند که همین نگاه باعث شد، در حوزه علم پیشرفت‌های زیادی صورت گرفت، یعنی علم ایران قبل از انقلاب با ایران بعد از انقلاب، تفاوت‌های کمی و کیفی زیادی پیدا کرد. در واقع هم در حوزه پژوهشی و هم آموزش  دانشگاه‌های کشور رشد متنابهی کرده است.

وی ادامه داد: پیش از پیروزی انقلاب ۲۲۰ دانشگاه و مؤسسه آموزشی – پژوهشی داشتیم و امروز بیش از ۲ هزار دانشگاه و مؤسسه پژوهشی در کشور وجود دارد، تعداد دانشجویان قبل از انقلاب در مجموع حدود ۱۶۰ هزار دانشجو بود و امروز به ۳ میلیون و ۴۰۰ هزار دانشجو رسیده است که البته در سال‌های قبل از کرونا به ۴ میلیون و ۳۰۰ هزار دانشجو رسیده است. به لحاظ کیفی هیچ یک از دانشگاه‌های کشور قبل از پیروزی انقلاب در سطح دانشگاه‌های برتر جهان نبودند ولی امروز تعداد ۴۳ دانشگاه‌های کشور جزء برترین دانشگاه‌های جهان قرار دارند. رتبه مقالات بین المللی جمهوری اسلامی ایران رتبه ۱۷ را به خود اختصاص داده است و در بعضی از حوزه‌های جدید مثل نانو رتبه چهارم جهان و در حوزه هوش مصنوعی رتبه ۱۳ جهان را به خود اختصاص داده است. امروز هزاران نخبه ایرانی در مهمترین دانشگاه‌های جهان و مهمترین شرکت‌های فناوری‌های نو جهان حضور پررنگ دارند.

وی افزود: در فناوری‌های شالوده‌شکن مانند هوش مصنوعی و فناوری‌های نو در حوزه فضای مجازی نیز اتفاقات بزرگی رخ داده است و من فکر می‌کنم در این حوزه بعد از نانو، علوم زیستی، بایوانفورماتیک، هوافضا، داروهای گیاهی و ... عرصه بزرگی از رشد دانش را خلق کرد و تعداد زیادی از ستادهای علم و فناوری در دل معاونت علم و فناوری شکل گرفت، لذا شورای عالی انقلاب فرهنگی در نهادسازی حوزه علم و تقویت حوزه‌های شالوده‌شکن موفقیت‌های بزرگی داشته است که سرمایه اصلی آن سطح بالا و والا هوش ایرانی است.

دستاوردهای مصوبات شورا 

حجت‌الاسلام عاملی ادامه داد: اگر امروز نگاهی به نهادهای علمی کشور کنید، بنیاد ملی نخبگان، معاونت علم و فناوری، جهاددانشگاهی، پژوهشگاه رویان و نهادهایی که در داخل وزارت علوم شکل گرفته‌اند، همه حاصل مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی بوده است.  

وی تصریح کرد: شورای عالی انقلاب فرهنگی هم در نهادسازی توفیقات بزرگی داشته و هم در رشد علم و هم تولیدات علم و فناوری. اینکه امروز ۹۵ درصد داروی کشور در داخل کشور تولید می‌شود و کشورمان در همه حوزه‌های علوم پزشکی موفق بوده است، محصول تلاش جمعی است، اما نگاه راهبردی شورای عالی انقلاب فرهنگی در این زمینه‌ها مؤثر بوده است؛ لذا شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان تقویت‌کننده، شتاب‌دهنده و نهاد خلق نوآوری‌های جدید در حوزه علم و فناوری تلقی می‌شود که در این حوزه‌ها موفق بوده و به ویژه در حوزه اسناد ملی توانسته هدایت این مسیر را برعهده گیرد.

عاملی ادامه داد: اسنادی مثل سند نقشه جامع علمی کشور که هدفگذاری‌های تعین بخش داشته است، حدود ۲۲۰ برنامه اقدام داشته که به طور مستمر آنها را رصد کرده تا این برنامه‌ها، به منصه ظهور برسد. شورا در برخی موارد هم موفق نبوده است؛ چراکه از رشد و پیشرفت سند تحول آموزش و پرورش راضی نیستیم، یعنی آموزش و پرورش نتوانسته زیست بوم یکپارچه‌ای را برای تحول آموزش و پرورش ایجاد کند. شورا در حوزه فرهنگ هم اسناد قابل توجهی را تصویب کرده است که اینها در فرایند تقویت هستند. سند مهندسی فرهنگی نیز جای کار دارد، البته برخی تلقی دقیقی از این واژه ندارند و برخی مهندسی فرهنگی را مهندسی کردن به معنای به انحصار درآوردن فرهنگ در حوزه‌هایی خاص می‌دانند، در حالی که، منظور، توجه به هندسه فرهنگ و همه اجزاء اثرگذار در حوزه فرهنگ است. 

وی در ادامه بیان کرد: سند مهندسی فرهنگی، دارای ۳۱۰ برنامه اقدام است که در سال‌های گذشته با وجود حدود ۵ - ۶ سال تأخیر در تشکیل ستاد مهندسی فرهنگی، اما با ریاست معاون اول در دوره آقای روحانی آغاز شد و در دوره کنونی هم آقای دکتر عارف، ریاست جلسات مهندسی فرهنگی را به نیابت از رئیس جمهور برعهده دارد. در این راستا حدود ۱۷ استان، برش استانی پیدا کرده‌اند که این برش‌های استانی بر مبنای ۵ اولویت اول مسائل فرهنگی استان بوده است. یعنی اولویت‌ها در همه استان‌ها یکسان نبوده و براساس مطالعات میدانی و اولویت‌ها، سند استانی ترسیم شده است. همه این مسائل در جریان است، اما فرهنگ حوزه پیچیده‌ای است و اراده انسانی در آن نقش کانونی  دارد؛ همچنین مداخله کننده‌های دیگری خارج از ایران در حوزه فرهنگ ملی ایران وجود دارند و امروز فضای مجازی به عنوان فضای پارامتریکی که در همه عرصه‌ها اعم از گذران اوقات فراغت، موسیقی، سینما و ... حضور دارد و جهانی تصویری است، مداخله کننده مهمی محسوب می‌شود. جنگ نرم دشمن نیز مداخله کننده مهم دیگری است و دائماً روی فرهنگ جامعه ایران تمرکز کرده تا مسیر فرهنگ را تغییر دهد؛ لذا کار در حوزه فرهنگ سخت‌تر و پیچیده‌تر است؛ از این رو نمی‌توان تغییر بزرگی را در حوزه فرهنگ مدعی شد.

شورا در مسیر تقویت فرهنگ

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: شورا مسیر قبلی خود را ادامه می‌دهد، اما حتماً نیازمند تقویت فهم خود از جامعه و فرهنگ جدید ایران و همچنین تقویت دانایی و بهره‌مندی از فناوری‌های نو است که باید در محور کانونی کارهای خود قرار دهد. اکنون بحث هوش مصنوعی نیز پررنگ بوده و سپس بحث کوانتوم اهمیت ویژه‌ای دارد. شورا، سند ملی هوش مصنوعی را تصویب کرد و نهاد مربوط نیز تصویب شده و اکنون سازمان ملی هوش مصنوعی شکل گرفته و برنامه بعدی ستاد علم و فناوری، در حوزه کوانتوم است و به نظر می‌رسد این مسیر مربوط به خلاقیت‌ها و نوآوری‌های فناوری‌های جدید است. در این راستا آموزش‌های ترکیبی نیز بحث مهمی است که با توجه به اینکه، از آموزش حضوری صرف، عبور کرده‌ایم، باید در آموزش‌های حضوری و مجازی بتوان قابلیت‌های جدیدی را برای یادگیری عمیق‌تر فراهم کرد.  

وی ادامه داد: در حوزه فرهنگ، موضوع هم سطح شدن با جامعه و فهم درونی از تغییرات برای  اصلاح فرهنگی امر مهمی است. باید هم سطح جامعه باشیم، به ویژه نسل جوان که معناسازی متفاوتی دارند و امیدوارم بتوانیم به توانمندی فرهنگی کمک کنیم. امروز با نگاه‌های عمومی نمی‌توانیم تغییر اجتماعی ایجاد کنیم و باید توانمندی فرهنگی صورت گیرد.

حجت‌الاسلام عاملی در ادامه بیان کرد: جامعه‌شناسی امروز بعد دو فضایی پیدا کرده است و لازم است به اجتماعی شدن نسل جدید در دو زیست بومی فیزیکی و مجازی بصورت همزمان توجه شود. هدف گذاری‌های متعالی مثل توجه به مؤلفه‌های تمدن نوین اسلامی و تجهیز شدن فکری برای این هدف راه مهم رشد و پیشرفت جمهوری اسلامی ایران است. جامعیت در پیشرفت یک امر تمدنی است. بسیاری از کشورها در فناوری پیشرفت کرده‌اند ولی در فرهنگ و نهادهای مهم فرهنگی یعنی خانواده و روابط بین فردی و بین فرهنگی پسرفت داشته‌اند. ما از نسل باهوش و توانمندی برخوردار هستیم که وجه مشترک آنها معنویت گرایی، پیشرفت‌گرایی و عقلانیت نظامند است. نسلی که تمدن‌خواه است و به هیچ وجه در پلکان رشد و ترقی، به کم قانع نیست.

تقویت نظارت بر اجرای مصوبات

فهیمه فرهمندپور، دبیر ستاد خانواده و زنان شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز درباره عملکرد شورا به اقدامات این شورا در حوزه خانواده و زنان اشاره کرد و گفت: اگر نگاهی به فهرست مصوباتی که شورا در حوزه زنان و خانواده داشته است، داشته باشیم، قابل توجه بوده است. برای مثال، در دهه ۸۰ مسئله ورزش زنان، ارتقای جایگاه زنان در آموزش عالی، سلامت زنان و ... را پیگیری کرده است؛ بنابراین عملکرد شورا، در موضوع مصوبات قابل دفاع است، اما شاید در رابطه با نظارت بر اجرای مصوبات، کارنامه قابل قبولی نداشته باشیم، آن هم به این دلیل که اجرا، خارج از ساحت مأموریت‌های شورا بوده و ما نتوانسته‌ایم نظارت خوبی روی اجرای مصوبات در دستگاه‌های دیگر داشته باشیم.

وی افزود: با تغییر مواجهه شورا با فرایند حکمرانی و اینکه از صدور اسناد سیاستی تا نظارت را یکپارچه دیده است، امیدواریم در سال‌های آتی این نظارت پررنگ‌تر شود و بخش اجرا و عمل هم قابل دفاع‌تر از این باشد.  البته این به معنی تعطیل شدن امور مصوبات و صرفاً پرداختن به نظارت نیست، بلکه باید تلاش کنیم در کنار مصوبات و بسته‌های سیاستی، اجرا و نظارت بر اجرا را جدی‌تر از قبل مورد توجه قرار دهیم.

دبیر ستاد خانواده و زنان شورا در ادامه بیان کرد: شاهد تحولات جدی و سریعی هستیم، اتفاقاً به همین دلیل، باید تأکید بیشتری بر نقش خانواده‌ها و حساس کردن، آگاه کردن و مسئول‌سازی و توانمند کردن خانواده‌ها داشته باشیم. چون با تغییر مسائل اجتماعی، نوعی فرافکنی مسائل از درون خانواده به فضای بیرون را شاهد هستیم، مثلاً زیست عفیفانه، مواجهه با فضای مجازی، فرزندانی با نگاهی به آرمان‌های جمعی و ... را بیان می‌کنیم و تأکید داریم، اما تحولات، این مسائل را به سمتی می‌برد که آنها را نادیده بگیرد و در معرض آسیب قرار دهد، بنابراین باید خانواده‌ها با نگاه مسئولانه، آگاهانه و توانمند ایفای نقش کنند.

فرهمندپور به استراتژی شورا پس از چهل سالگی اشاره کرد و افزود: اولویت‌های چهار ساله آینده ستاد را مشخص کرده‌ایم و قرار است در صحن شورای فرهنگی و اجتماعی به تصویب برسد. یکی از محورهای مهم اولویت‌های چهار سال آینده، توان‌افزایی، آگاهی‌افزایی و حساس‌سازی خانواده‌هاست و خانواده باید خودش به میدان بیاید و نقش‌آفرینی کند.

نتیجه‌گیری

 سمیه قربانی